خوشنام

نویسنده: مسعود خوشنام

آیا ممکن است نیوتن، قانون سوم خود را از قرآن و امیر المومنین علی ع گرفته باشد؟!

قانون عمل و عکس العمل یکی از قوانین جهان فیزیکی ماست اما در سطوح بالا تر هم مصداق دارد یعنی نه تنها در سطح عواطف و ذهن و اعمال ما ایجاد عکس العمل می کنند بلکه گفتار و افکار ما را نیز در بر می گیرد و در نهایت بازخورد آنها به سوی ما باز می گردند. شاید به همین خاطر زرتشت توصیه به پندار نیک ، گفتار نیک و کردار نیک می کرد. قانون عمل و عکس العمل یا قانون بومرنگ، امروزه به اندازه قوانین ریاضی، شیمی،  فیزیک و یا سایر علوم، اطمینان آور است براساس این قانون که نام دیگر آن قانون جاذبه است، آنچه آدمی بکارد همان را درو خواهد کرد یعنی هر آنچه از گفتار و رفتار انسان آشکار شود روزی به خود او باز خواهد گشت. دانشمندان این قانون را قانون عمل و عکس العمل، قانون جبران و تلافی و یا قانون بومرنگ می خوانند. بومرنگ چوب خمیده ای است که پس از پرتاب به سوی پرتاب کننده باز می گردد. این قانون که دارای نیروهای مساوی اما در جهت مخالف یکدیگرند در دفتر اول مثنوی معنوی بخش 9 اینگونه معنا می یابد:

این جهان کوه است و فعل ما ندا       سوی ما آید صدا ها را نوا

بنابر برخی نوشته ها نیوتن دیدگاهی نزدیک به دئیسم یا خداباوری داشته ‌است وی در قانون سوم خود یا قانون کنش و واکنش معتقد است هرگاه جسمی به جسمی دیگر نیرو وارد کند جسم دوم نیز نیرویی به همان اندازه ولی در خلاف جهت بر جسم اوّل وارد می‌کند.

شاید اگر ده قرن پیش از ابداع این قانون توسط نیوتن(۱۶۴۲ – ۱۷۲۷) که ابرهای ظلمت گستر بی رحم بی باران بر سراسر اروپا سایه افکنده بود، بزرگمردی چون حضرت علی ع از وجود این قانون طبیعی در متن مقدس خبر می داد کسی حرفش را باور نمی کرد اما باید به این حقیقت شیرین دوباره ایمان بیاوریم که این قانون در سراسر قرآن و به انحاء مختلف به کرات تکرار شده است به عنوان مثال در آیه 7 سوره اسراء اینگونه قانون کارما را ترسیم می کند که إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا: اگر نيكى كنيد به خود نيكى كرده‏ ايد و اگر بدى كنيد به خود بد نموده‏ ايد.اسراء/7. و یا در آیه 85 سوره نساء اینگونه آمده است مَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْهَا وَمَنْ يَشْفَعْ شَفَاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْهَا: هر كس شفاعت پسنديده كند براى وى از آن نصيبى خواهد بود و هر كس شفاعت ناپسنديده‏ اى كند براى او از آن نيز سهمى خواهد بود. در هر صورت قرآن کریم با ترسیم فضایی بازگشت پذیر برای افعال و حتی افکار آدمیان در صدد تغییر مسیر بندگان به سمت و سوی خوبی و نیکی برآمده است. کتابی که به گفته علی ع ظاهره انیق و باطنه عمیق، لاتفنی عجائبه و لاتنقضی غرائبه همان کتابی است که ظاهری زیبا و باطنی عمیق دارد، نه شگفتی های آن پایان می‎پذیرد و نه اسرار آن پایان می‎شود. بر خلاف نیوتن که صرفاً به رابطه برگشت پذیر فیزیکی بسنده کرده است! اوج زیبایی این قانون در قرآن کریم آنجاست که آدمی بیندیشد اگر كار نيكى انجام دهد ده برابر آن پاداش خواهد داشت و هر كس كار بدى انجام دهد جز مانند آن جزا نيابد و بر آنان ستم نرود مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا وَمَنْ جَاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلَا يُجْزَى إِلَّا مِثْلَهَا وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ(انعام/160) و یا مثلاً در آیه 7 سوره ابراهیم می فرماید لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ: اگر از مواهب الهی قدردانی و حق شناسی کنید و به نحو مطلوب بهره برداری نمایید آنها را بر شما افزایش می دهیم و اگر ناسپاسی کنید و آن نعمت ها را بیهوده و در راه خلاف مصرف کنید عذاب من البته شدید است. در این رابطه علی علیه السلام در حکمت 204 نهج البلاغه می فرمایند اگر به کسی نیکی کردی و او حق شناسی نکرد تو را به کار نیک بی میل نگرداند که به جای او از تو کسی دیگر حق شناسی خواهد کرد که تو به او هیچ نیکی نکرده ای و تو بیش از آن مقدار که کافر نعمت حق تو را ضایع کرده است از ناحیه بیگانه بهره مند خواهی شد و خداوند نیکوکاران را دوست می دارد. آنچه از بیانات علی ع روشن است اینکه در جهان چرخه ای. باید گفت بر این اساس وقوع پدیده بازتاب امری قطعی است هر چند در زمان و مکانی دیگر آنهم توسط شخصی غیر از کسی که به او خوبی یا بدی کرده ایم! ایشان در جاهایی از نهج البلاغه به وجود چنین قانونی به صراحت اشاره دارد و برای انسان عاقل و خردورز، منطقی عالمانه می گشاید تا به راه راست نزدیک شود چرا که بر اساس این قانون هر انسان خردمندی می بایست به سمت رفتاری متمایل شود که در صورت برگشت آن به سوی خود نه تنها ضرری متحمل نشود! که سود و منفعتی هم به دست آورد حضرت علی ع با طرح یک بحث انسانی، دین را در اخلاق روشنتر جلوه می دهد تا به وسیله آن از انجام فعلی که خداوند حتی از نزدیک شدن به آن هشدارها داده است وجدان انسانی را به چالشی دردناک بکشاند! ایشان در حكمت  305 می فرماید: مَا زَنَي غَيُورٌ قَطُّ: غيرتمند، هرگز زنا نمي کند. پیشوای راستی و درستی در اين گفتار حكيمانه به نكته ظریفی اشاره كرده، مى فرمايد انسان غيرتمند هرگز زنا نمى كند زيرا كسى كه كارى را در حق ديگران مى پسندد به ناچار در حق خود نيز خواهد پسنديد و كسى كه درباره محارم خود عملى را روا نمى دارد درباره محارم ديگران نيز روا نخواهد داشت. استاد فرزانه شهید مطهری در این خصوص می نویسد علی ع جمله عجیبی دارد می گوید ما زنی غیور قط یعنی هرگز یک آدم با شرف زنا نمی‌کند یک‌ آدم غیرتمند هرگز زنا نمی‌کند این قطع نظر از این است که زنا شرعاً حرام‌ است یا حرام نیست قطع نظر از این است که آیا خدا در قیامت یک آدم‌ زناکار را معاقب می‌کند یا نمی‌کند می فرماید یک آدم شریف، یک آدم‌ غیور، آدمی که احساس عظمت می‌کند، احساس شرافت در روح خودش می‌کند هرگز زنا نمی‌کند(گفتارهای معنوی، ج1، ص 182) دقیقاً به دلیل اینکه نمى پسندد با اهلش زناء كنند به نظر می رسد انسان تمام، سرور پرهیزکاران در این جمله بسیار نغز و شگفتناک قانون عمل و عکس العمل را در ساحت انسانی غیرتمند به زیرکی و ذکاوت توسعه می دهد تا هم از قوانین خشک و بی روح فیزیک دور مانده باشد هم نوآوری در آن را به کمال رسانده باشد چرا که ساحت وجودی انسان بسیار پیچیده تر از قوانین ثابت فیزیک و دیگر علوم است به عبارت دیگر این قاعده عمومی از دنیای فیزیک و ماده پا را فراتر نهاده و بسیاری از چراهای رویدادهای زندگی انسانها را به شیوه ای جذاب توجیه می کند.

 به هر حال با تمام وجود به انسان می فهماند در صورت ارتکاب چنین علمی باید منتظر بازگشت این فعل غیر انسانی در حق خود باشد پر واضح است که هیچ انسان باهوشی چنین عملی را با توجه به این قانون، نباید انجام دهد چرا که هم خود را به تباهی می کشاند چون بی غیرت است و از دایره انسانی خارج، و هم اسباب عکس العمل آن را در حق اهل خود فراهم آورده است در هر دو صورت جز خسران و پشیمانی به بار نمی آورد!

آنچه از گفتار یاد شده به دست می آید اینکه چه از نظر قدمت زمانی چه از منظر توسعه قانونی به قانون سوم نیوتن بنگریم دست کم این احتمال وجود دارد که قرآن کریم و مفسر حقیقی آن حضرت علی ع مبدع و مخترع قانون عمل و عکس العمل در دنیا هستند آن هم در زمانی که به گفته برخی خارورشناسان تمام دنیا در جهل و ظلمت به سر می برد و این قرآن بود که با معارف خود فضای دیگری را برای بشریت به ارمغان آورد(نک: عذر تقصیر به پیشگاه محمد، ص83) به هر روی اگر به گفته قیصر امین پور که می گفت، اگر سنت اوست نوآوری نگاهی هم از نو به سنت کنیم. اگر دوباره میراث ماندگارمان را اینبار از سر تحقیق و نه تعبد محض مورد کنکاش علمی قرار دهیم بدون تردید پیشرفت هایی چند برابر کشورهای پیشرفته حاصل خواهد شد چرا که پس از جنگ جهانی دوم و رشد علمی در غرب که قرآن نیز یکی از منابع آنها بود این آرزو باورپذیر و دست یافتنی تر خواهد شد.